[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.555 Ażeby składniki dawały wypadkową wiadomą albo równodziałającą, niezbędne jest, żebysuma składników równała się wynikowi wypadkowej.Tego to właśnie warunku historycydziejów powszechnych nigdy nie uwzględniają i dlatego, żeby wyjaśnić siłę wypadkową,koniecznie muszą uznawać prócz niedostatecznych składników jeszcze nie wyjaśnioną siłę,działającą według linii wypadkowej.Historyk jednego narodu, opisując kampanię 1813 roku albo powrót na tron Burbonów, mówipo prostu, że wydarzenia te powstały z woli Aleksandra.Ale historyk dziejów powszechnych,Gervinus, obalając ten pogląd stara się dowieść, że przyczyną kampanii roku 1813 i restauracjiBurbonów były, prócz woli Aleksandra, działalność Steina, Metternicha, m-me de Stael,Talleyranda, Fichtego, Cha-teaubrianda i innych.Historyk widocznie rozłożył władzęAleksandra na składniki: Talleyranda, Chateaubrianda itd., a suma tych składników, wzajemneoddziaływanie Chateaubrianda, Talleyranda, m-me Stael i innych, widocznie nie równa się całejsile wypadkowej, tj.temu zjawisku, że miliony Francuzów poddały się Burbonom.I dlatego,żeby wyjaśnić, jakim sposobem z tych składników wynikło ujarzmienie milionów ludzi, czylijak z sił składników, równających się jednemu A, wypłynęła wypadkowa równa tysiącowi A,historyk znowu musi uznać tę samą siłę władzy, której przeczy, i uznać ją za rezultat sił, tj.musiuznać nieznaną siłę, działającą jako składnik.To samo robią historycy dziejów powszechnych.Iwskutek tego przeczą nie tylko historykom poszczególnych narodów, lecz i sobie.Mieszkańcy wsi, zależnie od tego, czy chcą deszczu, czy pogody, nie mając pojęcia oprzyczynach deszczu, mówią: Wiatr rozpędził chmury , i Wiatr przygnał chmury .Podobnie historycy dziejówpowszechnych: niekiedy, gdy tego potrzebują, gdy to zgadza się z ich teorią, mówią, że władzato rezultat wydarzeń, a czasem, gdy chcą dowieść czego innego, mówią, że władza jestprzyczyną wydarzeń.Trzeci rodzaj historyków, nazywających się historykami kultury, idąc śladem historykówdziejów powszechnych, którzy uznają niekiedy pisarzy oraz damy za siły wywołującewydarzenia, rozumieją tę siłę jeszcze inaczej.Widzą ją w tak zwanej kulturze, w działalnościumysłowej.Historycy kultury są zupełnie logiczni w stosunku do swych poprzedników historykówdziejów powszechnych, bo jeśli wydarzenia historyczne można wyjaśniać przez to, że pewniludzie tak a tak ustosunkowali się do siebie, to czemu by nie można wyjaśniać przyczynywydarzeń przez to, że tacy to ludzie napisali takie to a takie książki? Historycy ci z całejogromnej liczby oznak, towarzyszących wszelkiemu żywemu przejawowi, wybierają oznakidziałalności umysłowej i mówią, że te symptomy są przyczyną wydarzeń historycznych.Alemimo wszystkich ich wysiłków, by dowieść, że przyczyna wydarzeń wypływała z działalnościumysłowej, tylko przy dużej ustępliwości można przyjąć, że między działalnością umysłową aruchami narodów jest coś wspólnego, ale w żadnym wypadku nie można się zgodzić, żedziałalność umysłowa kieruje działalnością ludzi; gdyż takie zjawiska jak okrutne morderstwarewolucji francuskiej, wypływające z propagandy równości ludzi, oraz najokrutniejsze wojny irozstrzeliwania, wynikające z krzewienia miłości blizniego, nie potwierdzają tego.Ale przypuściwszy nawet, że słuszne są wszystkie chytrze splecione rozumowania, którymiprzepełnione są te dzieła, przypuściwszy, że narodami rządzą jakieś nieokreślone siły, nazywaneideami, to i tak istotne zagadnienie historii albo zupełnie nie będzie rozwiązane, albo do dawnejwładzy monarchów i do wprowadzonego przez historyków dziejów powszechnych wpływudoradców i innych postaci dodamy jeszcze nową silę siłę idei, której związek z masamiwymaga jeszcze wyjaśnienia.Można zrozumieć, że Napoleon miał władzę i dlatego dokonywało556 się jakieś wydarzenie; ale jakim sposobem książka Contrat social418 dokonała tego, że Francuzizaczęli jeden drugiego topić, nie można zrozumieć bez wyjaśnienia związku przyczynowego tejnowej siły z wydarzeniem
[ Pobierz całość w formacie PDF ]